Uvod
Odnosi Jugoslavije s Izraelom i Palestinom predstavljaju jednu od najzanimljivijih epizoda hladnoratovske diplomatije. Kroz decenije, jugoslovensko rukovodstvo je balansiralo između arapskih saveznika i održavanja veza s Izraelom, često koristeći diskretne diplomatske i obavještajne kanale. Iza javnih gestova i političkih izjava, odvijala se složena mreža tajnih dogovora i političkih poruka koje su Jugoslaviju stavljale u središte međunarodne pažnje.
Prekid diplomatskih odnosa i Šestodnevni rat
Nakon Šestodnevnog rata 1967. godine, svijet se podijelio na proizraelski i proarapski blok. Jugoslavija, predvođena Josipom Brozom Titom, donijela je odluku koja je odjeknula širom svijeta – prekinula je diplomatske odnose s Izraelom. Ova odluka bila je rezultat složenih ideoloških uvjerenja, geopolitičkih kalkulacija i tajnih sporazuma u kojima su se preplitali utjecaji Palestinske oslobodilačke organizacije, Mosada, Sovjetskog Saveza i Titove ambicije da Jugoslaviju pozicionira kao ključnog igrača Pokreta nesvrstanih.
Rat u kojem je Izrael osvojio i okupirao velike dijelove arapske teritorije trajao je od 5. do 10. juna 1967. Već 11. juna, jugoslavenski diplomata Mišo Pavićević uručio je izraelskom ambasadoru Avigdoru Daganu protestnu notu, zahtijevajući povlačenje izraelskih snaga s okupiranih teritorija. Kada Izrael nije ispunio taj zahtjev, 13. juna Jugoslavija je formalno prekinula diplomatske odnose s Izraelom, solidarišući se s arapskim svijetom i ističući svoju ulogu lidera nesvrstanih.
Istorija jugoslovensko-izraelskih odnosa
Jugoslavija se nije protivila osnivanju Izraela, a prvi odnosi između Beograda i Tel Aviva bili su pozitivni. Jugoslavija je bila članica Specijalne komisije UN za Palestinu 1947. godine, a u početku je podržavala ideju federacije između Jevreja i Arapa. Nakon proglašenja nezavisnosti Izraela 1948. godine, Jugoslavija je među prvima priznala novu državu i uspostavila diplomatske i ekonomske veze.
Međutim, sredinom 1950-ih došlo je do pogoršanja odnosa, što je bilo posljedica promjene percepcije jugoslovenskog rukovodstva o ulozi Izraela u svijetu i njegovoj politici. Jugoslavenski komunisti su smatrali da se vodi borba između imperijalističkih sila predvođenih SAD i slobodoljubivih snaga predvođenih Sovjetskim Savezom. Nakon raskida sa Staljinom, Jugoslavija je počela kritičnije gledati i na Sovjetski Savez, dok se stav prema SAD donekle ublažio.
Tito i Arafat: Prijateljstvo i vojna saradnja
Odnos između Josipa Broza Tita i palestinskog lidera Jasera Arafata prerastao je u lično prijateljstvo. Tito je više puta primao Arafata u Beogradu, dok je Arafat uzvraćao gostoprimstvo u Bejrutu i Tunisu. Jugoslavija je bila jedan od rijetkih evropskih centara gdje je PLO mogao otvoriti predstavništvo i slobodno lobirati.
Manje poznata strana saradnje bila je vojna obuka palestinskih boraca u Jugoslaviji tokom sedamdesetih i osamdesetih godina. Obuke su se odvijale u vojnim centrima u Hrvatskoj, BiH i na Kosovu, pod okriljem „vojne saradnje između prijateljskih naroda”. Palestinci su učili diverzantske i gerilske taktike, rukovanje eksplozivom i specijalne operacije, što je predstavljalo ozbiljnu podršku Arafatu u borbi protiv Izraela.
Istovremeno, Jugoslavija je održavala diskretne komunikacione kanale s Izraelom. Mosad je koristio jugoslovensku teritoriju za operacije nadzora i praćenja arapskih agenata, a jugoslovenske službe bezbjednosti su te aktivnosti tolerisale u zamjenu za informacije i kontrolu nad arapskim ekstremistima.
Politika balansiranja i dvostruki standardi
Jugoslavija je bila poznata po svojoj dvostrukoj politici. Tito je javno osuđivao izraelsku okupaciju arapskih teritorija i podržavao Palestince na međunarodnoj sceni, ali je istovremeno pazio da ne prekine sve veze s Izraelom i Zapadom. Jugoslavija je među prvima priznala PLO kao legitimnog predstavnika palestinskog naroda, ali nije prekidala kulturnu i privrednu saradnju s Izraelom, često preko trećih zemalja.
Nakon Titove smrti, Arafat je isticao da je Jugoslavija bila najveći prijatelj Palestine u Evropi. Raspadom Jugoslavije, palestinsko pitanje izgubilo je jednog od ključnih evropskih saveznika, a nove države nastale na njenom tlu zauzele su različite pozicije prema Izraelu i Palestini.
Rezolucija 3379: Jugoslavija u središtu diplomatske oluje
Dana 10. novembra 1975. godine, Generalna skupština UN usvojila je Rezoluciju 3379, kojom je cionizam proglašen oblikom rasizma i rasne diskriminacije. Jugoslavija je bila među ključnim saveznicima arapskog i afričkog bloka koji su podržali ovu odluku. Rezolucija je usvojena u trenutku kada su arapske zemlje, ojačane naftnim bogatstvom, imale veliki uticaj na međunarodnu politiku, a nesvrstane zemlje, predvođene Jugoslavijom, vidjele su Izrael kao produžetak kolonijalnih i imperijalističkih politika.
Usvajanje rezolucije izazvalo je žestoke polemike. Arapske zemlje i PLO tvrdile su da Izrael primjenjuje metode rasizma kroz okupaciju palestinskih teritorija, dok su jugoslovenski delegati isticali da je cionizam ideologija ekspanzionizma. Izraelski ambasador Haim Hercog javno je iscepao tekst rezolucije, nazivajući je antisemitizmom.
Rezolucija je ostala na snazi do 1991. godine, kada je ukinuta u novim globalnim okolnostima nakon Hladnog rata. Ukidanje rezolucije označilo je kraj jedne ere i promjenu ravnoteže moći u svijetu.
Politička atmosfera i slučaj njemačkog turiste
Atmosfera u Jugoslaviji 1967. godine bila je snažno protiv izraelske invazije. To ilustrira i slučaj njemačkog turista Franca Haberstofa, koji je uhapšen i zatvoren na 30 dana zbog javnog izražavanja podrške izraelskoj agresiji protiv Arapa. Ovaj slučaj pokazuje koliko je politička klima bila osjetljiva na izraelsko-palestinski sukob.
Rani odnosi Srbije i cionističkog pokreta
Posebne veze Srbije s cionističkim pokretom datiraju još iz vremena prije osnivanja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Godine 1917, ministar Milenko Vesnić uputio je pismo cionističkoj organizaciji s podrškom naporima za obnovu jevrejske zemlje u Palestini. U pismu se ističe solidarnost s jevrejskim narodom i izražava nada da će Jevreji koji napuste Srbiju ostati trajna veza između slobodnog Izraela i Srbije.
Ovo pismo, objavljeno u Beogradu, ima posebno mjesto u izraelskoj istoriji jer se u njemu buduća jevrejska država naziva Izrael, čime je Srbija postala prva zemlja koja je podržala pravi cilj Balfurove deklaracije. Saradnja se nastavila i nakon Prvog svjetskog rata, a brojni cionistički lideri posjećivali su Jugoslaviju, dok su u Palestini šume dobijale imena po srpskim kraljevima.
